Johan van der Keuken: De kunst waarvan ik het meest houd

Opening: 7 oktober 2022, 18:00 uur

Te zien: 8 oktober 2022 t/m 5 februari 2023

Het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam presenteert vanaf 8 oktober 2022 een grote overzichtstentoonstelling rondom het werk van fotograaf, cineast en essayist Johan van der Keuken: De kunst waarvan ik het meest houd. Johan van der Keuken (1938-2001) maakte in binnen- en buitenland naam met zijn foto’s, fotoboeken en films. Zijn uiterst sensitieve blik, de nadruk op het belang van geconcentreerd kijken en het beeldende denken, maken hem tot een unieke fotograaf-filmer in de Nederlandse naoorlogse geschiedenis. Met deze tentoonstelling brengt het Nederlands Fotomuseum voor het eerst na meer dan twintig jaar een groot overzicht van zijn fotografie. Daarbij is ook aandacht voor zijn films en voor fotografen die Van der Keuken hebben geïnspireerd. De titel is ontleend aan de titel van het schoolopstel dat Van der Keuken in 1955 schreef.

Bijna zonder ophouden fotografeerde en filmde Johan van der Keuken de wereld om hem heen. Via zijn beelden zocht hij als kunstenaar en als mens naar zijn eigen positie binnen de allesomvattende ‘werkelijkheid’, met alle sociale, maatschappelijke en politieke kanten daarvan.

Het beweeglijke en zoekende beeldkader van zijn camera werd het symbool voor zijn open houding ten aanzien van andere perspectieven op de wereld. Naast ieder beeld was volgens hem altijd ook een ander beeld mogelijk. In de montage kwamen die samen - of juist niet, want Van der Keuken wilde de beschouwer nadrukkelijk ruimte geven voor eigen interpretaties. Zijn werk moest een aansporing zijn om opnieuw of met andere ogen naar de wereld te kijken.

In lijn met deze gedachte laat het museum nadere uitleg bij de werken in de tentoonstelling achterwege. In de tentoonstelling komt vooral Johan van der Keuken zelf aan het woord. Voor wie meer toelichting wenst, is er een handzame tentoonstellingsgids.

In het Nederlands Fotomuseum zullen zo’n 200 originele werken te zien zijn: van foto's tot dummies van de fotoboeken, film(fragmenten), contactvellen en dia's. Het grootste deel van de werken is afkomstig uit de collecties van Maison Européenne de la Photographie (Parijs) en de Universitaire Bibliotheken Leiden. Speciale dank gaat uit naar Noshka van der Lely, weduwe van Van der Keuken, en haar echtgenoot Willem van Zoetendaal.

In de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw maakt Van der Keuken drie spraakmakende fotoboeken die inmiddels allemaal onderdeel uitmaken van de canon van de Nederlandse fotoboek. De publicaties vielen al bij hun verschijnen op door hun poëtische kwaliteiten en krachtige beeldmontage. Naast de afdrukken voor Wij zijn 17 (1955), Achter glas (1956-58) en Paris mortel (1960-63), zijn ook een aantal originele maquettes of boekdummies te zien. Van der Keuken maakte deze maquettes door afdrukken of delen daarvan op karton te plakken. Zo kon hij verschillende varianten van de lay-out uitproberen. Dergelijke maquettes gaan helaas vaak verloren, maar de originelen van Wij zijn 17 en Paris mortel zijn bewaard gebleven. Ze geven ons veel informatie over de ziens- en werkwijze van een fotograaf alsook een ruimere context aan de boeken.

In de loop van de jaren zestig koos Johan van der Keuken steeds vaker voor het medium film. In het decennium daarna is zijn productie op dit gebied enorm. Van der Keuken publiceerde bijna vijftig films waarvoor hij verscheidene prijzen en onderscheidingen ontving. Met dank aan Eye Filmmuseum en Pieter van Huystee Film kunnen we in de tentoonstelling vele fragmenten uit verschillende films tonen. De selectie geeft een indruk geven van zowel Van der Keukens werkwijze als van de grote variëteit binnen zijn filmische oeuvre.

Johan van der Keuken was naast fotograaf en filmer ook een begenadigd schrijver. Hij heeft zijn hele werkzame leven geschreven over fotografie en film. In het filmblad Skrien had hij lange tijd een eigen rubriek. Hierin publiceerde hij niet alleen over zijn eigen werk, maar ook over dat van andere fotografen en filmmakers. Over hun werk schreef hij lovend maar nooit kritiekloos en altijd in heldere formuleringen. In de tentoonstelling zijn diverse teksten opgenomen naast het werk van collega's. Deze maken goed duidelijk hoe Van der Keuken naar hun werk keek.

Het Nederlands Fotomuseum heeft het archief van Johan van der Keuken in 2019 in beheer gekregen van Noshka van der Lely, de weduwe van Johan van der Keuken. De omvangrijke schenking bestaat uit negatieven, dia’s en teksten.

" Als een van de eersten ondervroeg hij het medium fotografie door ook met film te werken. En precies deze discussie over de dunne scheidslijn tussen fotografie en film is uiterst actueel in het huidige multimediale tijdperk. Johan van der Keuken hoort zonder meer thuis in onze collectie. Hij heeft een ware pioniersrol vervuld."

- Birgit Donker, directeur Nederlands Fotomuseum

Het Nederlands Fotomuseum publiceert speciaal bij de tentoonstelling het boek Johan van der Keuken met vele foto’s uit de tentoonstelling en teksten van Johan van der Keuken, Birgit Donker, Frits Gierstberg, Herman Hertzberger, Lucebert en Aglaya Tomasi. Het boek is de derde monografie in de nieuwe Collectiereeks van het Nederlands Fotomuseum, naar een ontwerp van Kummer & Herrman en uitgegeven door Lecturis. Het boek is verkrijgbaar in een Nederlands- en Engelstalige versie.

Prijs: €45,- | ISBN: 978 94 6226 453 3 (NL) / 978 94 6226 454 0 (EN).

De tentoonstelling is samengesteld door Frits Gierstberg, curator Nederlands Fotomuseum.

Met speciale dank aan:

Noshka van der Lely en Willem van Zoetendaal.

Bruikleengevers: 

Universitaire Bibliotheken Leiden, MEP - Maison Européenne de la Photographie (Parijs), Eye Filmmuseum (Amsterdam), FOMU – Fotomuseum Antwerpen, Het Nieuwe Instituut (Rotterdam), Museum Boijmans Van Beuningen (Rotterdam), Noshka van der Lely en Willem van Zoetendaal (Amsterdam), Stadsarchief Amsterdam, Stedelijk Museum Schiedam.

Coverbeeld: Lanusei, Sardinië, 1963. Collectie Maison Européenne de la Photographie, Parijs

Foto's v.l.n.r./v.b.n.b.:

1. Wij zijn 17 (1955), uit: Wij zijn 17, 1955. Collectie Universitaire Bibliotheken Leiden

2. Achter glas (1957), uit: Achter glas, 1957. Collectie Maison Européenne de la Photographie, Parijs

3. Verkopers van lelietjes van dalen, 1 mei Gare de Lyon (1956/1958), uit: Paris mortel, 1963. Collectie Maison Européenne de la Photographie, Parijs

4. Zelfportret op 14-jarige leeftijd, 1953. Collectie Noshka van der Lely, Amsterdam

5. Zelfportret op 18-jarige leeftijd, 1956. Collectie Maison Européenne de la Photographie, Parijs

© Johan van der Keuken/Nederlands Fotomuseum